علل علمی و طبیعی زلزله
از نظر مادی و علمی زلزله به عنوان یک پدیده طبیعی عبارت از لرزش‏هایی است که در اثر شکستن و حرکت تند و سریع قطعات شکسته شده در سنگ‏های پوسته زمین رخ می دهد. این امر موجب گشته تا زمین مقداری انرژی از خود آزاد کند که اگر مقدار انرژی آزاد شده زیاد باشد محل وقوع شکستگی ها ویران می شود و محیط اطراف آن به طور وحشتناکی می لرزد. لرزش‏های حاصل از گسیختگی‏های ناگهانی در داخل و سطح زمین، به صورت امواجی با سرعت‏های متفاوتی منتشر می شوند و نقاط دوردست را طولانی تر از نقاط نزدیک به محل حادثه می لرزاند. بنابراین شدت و ضعف زلزله به دوری و نزدیکی نقاط نسبت به محل وقوع آن (به نقاطی که این ارتعاشات در ان نقاط به وسیله لرزه نگارها قابل ثبت هستند و کسی در آن نقاط زندگی نمی کند تا آن را احساس کند) مربوط است. تعداد زلزله هایی که در سال رخ می دهد یک میلیون و اندی می باشد که اکثر آنها به دلیل کمی مقیاسشان از چهار ریشتر و یا واقع شدن در مناطق غیرمسکونی احساس نمی شوند، مگر زلزله هایی که مقیاس آنها به چهار ریشتر و یا بیشتر از آن برسد و اثر تخریبی وسیعی داشته باشد و یا اینکه در مناطق مسکونی زمین رخ دهد که در این صورت عموماً خرابی ساختمان‏ها، آتش سوزی، شکاف برداشتن زمین، ایجاد لرزش و جابجایی در بعضی از قسمت‏های پوسته زمین همراهند. امروزه علت اصلی بروز زلزله را نیروهایی می دانند که از بیرون و درون زمین نشأت می گیرند و پس از تجمع، باعث شکسته شدن ناگهانی لایه های سنگی بالای خود می شوند و در این لحظه انرژی آزاد می شود و باعث وجود زلزله می شود. البته این نتیجه گیری حاصل مشاهدات و بررسی سنگ‏های تشکیل دهنده پوسته زمین در نقاط مختلف زمین است. [جغرافیای عمومی سال چهارم متوسطه (انسانی)، چاپ سال ۷۳، ص ۹٠ - زلزله چرا؟ نوشته میرستار مهدی‏زاده، ص ۵۷]

علل معنوی و متافیزیکی زلزله
قرآن کریم با عبارت‏های گوناگون گناه و کردار بد مردم را مستقیما عامل بلا و عذاب معرفی می کند و این در مکتب قرآن اصلی استوار است که همه مسلمین کما بیش با این اصل آشنا هستند و می دانند اگر جامعه ای مرتکب گناه و فساد شود خود را در معرض انواع عذاب‏ها و انتقام‏های الهی قرار می دهد و بدون شک مستحق عذاب می شود. چنانچه در ترجمه آیات ۹۶ تا ١۰۰ سوره اعراف آمده است: «اگر اهل آبادی‏‎ها ایمان آورده و از گناهان پروا کنند حتما برایشان برکت‏هایی از آسمان و زمین می گشائیم. ولی تکذیب کردند و ما برای اعمالشان گرفتارشان کردیم. آیا اهل آبادی‏ها ایمن هستند که (زلزله و بلا) چنان غافلگیرانه آنها را دریابد که شب در خوابند؟ و آیا ایمن هستند که عذاب آنها را روز هنگامی که مشغول بازی هستند (انواع بازی مثل بازیگری برای فیلم، فوتبال، دنیا و هر نوع مشغولیتی که باعث غفلت از خدا شود) دریابد؟ آیا از تدبیر خداوند ایمن هستند؟ از تدبیر خدا ایمن نمی شوند مگر قوم زیانکاران. آیا به آنانی که زمین را بعد از دیگران به ارث می برند نرسیده که اگر بخواهیم آنان را نیز در مقابل گناهانشان مورد اصابت بلا قرار می دهیم و بر قلبهایشان مهر می زنیم، پس نمی شنوند.»
پس زلزله هشدار و عذاب خدای رحمان است بر گناهکاران و مکارانی که تا کنون گوش شنیدن نداشته اند تا شاید با چشیدن آن بیدار گردند.
در سوره نحل آیه ۲۶ آمده است: «قد مکر الذین من قبلهم فأتی الله بنیانهم من القواعد فخر علیهم السقف من فوقهم و أتاهم العذاب من حیث لا یشعرون» (به یقین پیشینیان مکر کردند پس خداوند بنیادشان را از پایه برانداخت و سقف بر سرشان فرو ریخت و عذاب از جایی بر سرشان آمد که نمی دانستند (انتظارش را نداشتند).)
و همانطور که گفتیم در آیات زیادی عامل اصلی حوادث و بلایای طبیعی کردار بد و گناه گناهکاران جامعه معرفی شده است.
در سوره عنکبوت در قسمتی از آیه ۴۵ آمده است: «فکلا أخذنا بذنبه» (همه هلاک شدگان را فقط برای گناهانشان گرفتیم.)
در آیه ١١ سوره مُلک آمده است: «فاعترفوا بذنبهم فسحقا لاصحاب السعیر» (بعد از هلاکت به گناه خود اعتراف کردند پس کوبیده و دور باد اصحاب سعیر.)
نه تنها در این آیات بلکه در آیات متعددی از قرآن “گناه” علت عذاب الهی قرار داده شده است و آنچه باعث تغییر بنیادین امت‏ها می گردد همانا گناه و کردار بد خود آنان است، و اگر امروز هم در جامعه گناه به صورت عمومی مشاهده شود باعث نزول عذاب خداوند خواهد بود. هدف خداوند از فرو فرستادن عذاب دنیوی آگاه کردن گناهکاران است تا بعد از مشاهده آن باعث توبه و بازگشتشان به سوی خدا باشد.
نکته قابل تأمل دیگری که وجود دارد انتقاد خداوند از عکس العمل برخی مردم به هنگام گرفتاری است، چنانچه خداوند متعال می فرماید:
«وَإِن تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ إِذَا هُمْ یَقْنَطُونَ» [روم: ۳۶] (وقتی برای مردم بدی و گرفتاری روی می دهد در اثر آنچه که دستانشان پییش فرستاده است، می بینی که در آن هنگام مأیوس می شوند.) آنان به جای آنکه مرگ را یادآور شوند و با مشغول شدن به امور آخرت، در مقابل قدرت باریتعالی سر تسلیم فرود آورده و صبر کنند سر ناسازگاری بنا می نهند و فراموش می کنند که بلایای طبیعی هشدار و تذکری است برای بازگشت آنها از گناه، نه دوام سرکشی و سوء استفاده شان از الطالف و عنایت خداوند عز و جل.
بعد از مشاهده دلایلی از قرآن مجید جا دارد که همه مردم از جان و دل فقط خداوند را فرمانروای عظیم جهان بدانند و همواره به حمد و ثنای او مشغول باشند و بدانند که علت زلزله، نه خداست و نه طبیعت، بلکه تنها عامل آن انجام گناه و زمینه آن است، و این امر مستلزم آن است که همه داعیان اسلام به وظیفه پیامبرگونه خود در راستای تصحیح عقیده مردم به طور کامل عمل کنند.

زلزله و اقوام پیشین به روایت قرآن
با مطالعه قرآن مجید گاهی به سرگذشت اقوامی بر می خوریم که به علت انجام اعمال خلاف شرع با زلزله یا عذاب‏هایی مانند آن نابود شده اند و بیشتر این داستان‏ها در دو سوره “هود” و “عنکبوت” آمده است که ما بالاختصار به ذکر بعضی از آنان می پردازیم.
خداوند رحمن سرگذشت قوم لوط -علیه السلام- را در سوره هود بیان داشته اند. حضرت لوط که پسر هارون و برادرزاده حضرت ابراهیم- علیهم السلام- بودند از سوی خداوند به سوی قومش فرستاده شد. ایشان بعد از سی سال که قومش را دعوت داد تعداد اندکی ایمان آورده و اکثرشان با بی توجهی به اوامر الهی به کار خلاف عفت و فطرت بشریِ لواط مبادرت می ورزیدند. وقتی امیدی برای اصلاح قوم لوط باقی نماند خداوند به جبرئیل دستور داد تا شهر قوم لوط را از جا برکند و بالا ببرد حتی که حضرت جبرئیل می فرماید زوزۀ سگ‏ها و آواز خروس‏ها را اهل آسمان می شنیدند و سپس آن را واژگون ساخت و خداوند بر آنها سنگ‏هایی از جهنم بارانید و همه هلاک شدند تا درس عبرتی باشد برای کسانی که از روی خرد عمل می کنند.
شدت برخورد این شهر به حدی بوده است که در محل آن دریایی از آب غیرمعمول از زمین خارج گشت. امروزه این محل به نام “بحر المیت” که در کشور اردن کنونی قرار دارد مشهور است و هیچ موجود زنده ای از میلیون‏ها جانور دریایی در این دریا به علت شوری بیش از حد و غیرطبیعی این آب زندگی نمی کند.
خداوند در سوره هود به ذکر داستان شعیب و قومش نیز پرداخته است؛ «و إلی مدین أخاهم شعیبا قال یا قوم اعبدوا الله ما لکم من إله غیره و لا تنقصوا المکیال و المیزان…»
(شعیب را به سوی قوم مدین فرستادیم که از خود آنها بود. (شعیب بدیشان) گفت: ای قوم من! خدا را بپرستید (و بدانید که) جز او معبودی وجود ندارد و از پیمانه و ترازو مکاهید، من شما را بی نیاز (از کاستن مقادیر و اوزان) می بینم و شایسته نیست با وجود ثروتمندی از چیزهای مردم بدزدید و کم‏فروشی کنید. اگر ایمان نیاورید و شکر نعمت را به جا نیاورید من بر شما از عذاب روز فراگیر می ترسم.»
در آیه دیگری از قرآن در نتیجه کم فروشی و عدم وفا به کیل (وزن) بر آنها زلزله به صورت عذاب نازل شده است؛ «فکذبوه فأخذتهم الرجفة فأصبحوا فی دارهم جاثمین» (او را تکذیب کردند و زلزله آنها را فرا گرفت و صبح کردند در حالی که در خانه هایشان (کالبدهای بی جانی) به رو افتاده بودند.)
به همین صورت اقوام دیگری همچون قوم نوح که پیامبرشان را تکذیب کردند و یا قوم صالح که علاوه از تکذیب پیامبرشان مبادرت به کشتن شتری که خداوند به صورت معجزه به سوی آنان فرستاده بود کردند، از سوی خداوند دچار عذاب شدند.
در تمامی این آیات و آیات دیگر که در جاهای مختلف قرآن به تفصیل هلاکت اقوام پیشین می پردازد این نکته وجود دارد که خداوند ارسال عذاب‏ها منجمله زلزله را به خود و به سبب کردار غیرقابل قبول انسانها نسبت می دهد و عامل اصلی آن را انجام گناه و معصیت برشمرده است. بدون شک بیان این واقعات داستان‏سرایی از سوی خداوند نبوده است بلکه هدف اصلی آن عبرت انسان‏ها بوده تا با بررسی اقوام گذشته راه درست زیستن را بیاموزند. پس جا دارد که از سرگذشت تلخ آنان درس گرفته و با توبه و اصلاح کردار خویش برای جلب رضای الله تعالی تلاش نمائیم.

عوامل حوادث طبیعی از دیدگاه احادیث و روایات
عوامل بسیاری از عذاب‏ها و گرفتاری‏های بشر در احادیث و روایات بی شماری از رسول اکرم- صلی الله علیه وسلم- و صحابه- رضی الله عنهم- وارد شده است که به اختصار نمونه ای از آن را بیان می کنیم.
در حدیثی حضرت رسول اکرم- صلی الله علیه وسلم- خطاب به مهاجرین فرمودند: «ای گروه مهاجرین! پنج حالت هستند که من پناه می خواهم که شما به آن مبتلا گردید:
۱- هرگاه قومی آشکارا مرتکب عمل فحشا و بی حیایی شود در میانشان بیماری طاعون و بیماری‏های دیگری که در گذشتگان نبوده است (مثل ایدز) شیوع پیدا می کند؛
۲- هرگاه ملتی در وزن و پیمانه کمی کند (کم فروشی نماید) به قحط سالی و تنگدستی و ظلم حکام مبتلا می گردد؛
۳- هرگاه قومی از ادای زکات امتناع ورزد از باریدن محروم می شوند و اگر حیوانات نمی بودند اصلا باران نمی بارید؛
۴- هرگاه قومی عهد خدا و رسولش را بشکند خداوند متعال دشمنی بیگانه را بر آنها مسلط می کند که دارایی آنها را (به زور و چپاول) می برد؛
۵- هرگاه رهبران و پیشوایان، کتاب خداوند را پیاده نکنند و آنچه را که خداوند نازل کرده اختیار ننمایند خداوند متعال (وحدت‏شان را از بین می برد و) در میانشان جنگ و اختلاف می اندازد.» [سعادت و شقاوت در پرتوی اعمال، تالیف: علامه اشرفعلی تهانوی، ترجمه: مولانا محمد قاسم قاسمی، ص: ۲۳،۲۲]
در روایتی از ابن ابی الدنیا آمده است که شخصی از حضرت عایشه- رضی الله عنها- درباره زلزله سؤال کرد؛ حضرت عائشه- رضی الله عنها- فرمود: هرگاه مردم زنا را به عنوان یک امر مباح (جایز) علنا انجام بدهند و مشروب بنوشند و موسیقی بزنند آنگاه است که الله تعالی در آسمان به غیرت می آید و به زمین دستور می دهد که اینها را زیر و رو کن.
روایت شده است که حضرت عبدالله بن عمر- رضی الله عنهما- در نقاط مختلف قلمروی خود نامه هایی بدین شرح ارسال کرد:
«… آگاه باشید که زلزله در زمین علامت عقاب و عذاب الهی است. من به مردم کلیه شهرها ابلاغ می کنم که در تاریخ فلان از ماه فلان بیرون بروند و دعا و تضرع نمایند و هر کس پولی دارد در راه الله انفاق کند……»

زلزله و قربانیان 
قانون طبیعی خداوند است که با نزول عذاب، گنهکاران و بی گناهان با هم دچار آن می شوند، مگر تعداد معدودی که به سبب مبارزه جدی با گناه، خداوند آنها را محفوظ می دارند. پس به طور کلی می توان افراد جامعه را به چهار دسته تقسیم کرد:
۱- گناهکارانی که عامل اصلی نزول بلا و قهر الهی هستند؛
۲- بی گناهانی که از ارتکاب گناه راضی هستند و گناه گناهکاران آنان را ناراحت نمی کند؛
۳- بی گناهانی که راضی به گناه دیگران نیستند ولی برای ریشه کنی گناه هیچ گونه مبارزه جدی نمی کنند؛
(همه این سه گروه هنگام عذاب دچار مصیبت می شوند.)
۴- بی گناهانی که در قبال گناه به مخالفت برمی خیزند. این گروه خود را از گناه حفاظت کرده و امر به معروف و نهی از منکر می کنند. آنان مومنان واقعی هستند و از عذاب الهی محفوظ می مانند و اگر هنگام عذاب دچار حادثه ای شوند رحمت خداوند شامل حالشان شده و شهید می گردند.
پس بلا هنگام نزول عذاب عمومی است. گناهکاران و کسانی که در راه امر به معروف کاری انجام نمی دهند دچار آن خواهند شد و عده ای از خوبان نیز که دچار حوادث آن می شوند مسئولیت آنان بر عهده گناهکاران خواهد بود. [زلزله چرا؟ ص: ۳۳،۱۸۳]

راه نجات از زلزله
قرآن کریم برای نجات از عذاب و زلزله عوامل بسیاری را معرفی کرده است که مهمترین آنها عبارتند از:
۱- یادآوری و اعتراف به گناه و توبه و رجوع به بارگاه الهی. همانگونه که حضرت یونس- علیه السلام- به هنگام گرفتار شدن در شکم ماهی این کار را انجام دادند؛
۲- ایمان راستین به الله و دینش و عمل نمودن به قوانین الهی. همانگونه که حضرت یونس، حضرت نوح، حضرت لوط و بسیاری از پیامبران دیگر- علیهم السلام- و مومنینی که به دین الهی ایمان آوردند به همراه آنان نجات یافتند؛
۳- تقوا، یعنی خودنگهداری از گناهی که اکثر جامعه در آن غرق است. قرآن در جاهای متعدد تقوا را عامل نجات دانسته است؛ «و أنجینا الذین آمنوا و کانوا یتقون» [نمل: ۵۳]؛
۴- دعای خالصانه. مانند دعای حضرت یونس- علیه السلام-؛
۵- امر به معروف و نهی از منکر. در قرآن مجید بیشترین سفارش‏ها پیرامون دو امر واجب امر به معروف و نهی از منکر آمده است. اساس امر نمودن فرد گناهکار به اصلاح و نهی او از گناه، یعنی نجات گناهکار و نجات گناهکار یعنی نجات جامعه. خداوند می فرماید: «فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُکِّرُواْ بِهِ أَنجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ» [اعراف: ۱۶۵] (وقتی آنچه را یادآور شده بودند فراموش کردند، آنهایی را نجات دادیم که از بدی نهی می کردند.)
بنا بر این می توان نتیجه گرفت که ترک تمامی عوامل زلزله و توجه به عوامل نجات بخش می تواند سبب رفع زلزله و بلایای طبیعی باشد و نه علم و پیشرفت و تکنولوژی و نه هیچ قدرت دیگری را یارای مقابله و جلوگیری از زلزله و حوادث غیرمترقبۀ طبیعی نیست، و فقط ایمان و یقین به خداست که نه تنها مصائب را دور می کند بلکه به جای آن باعث جلب خیرات می گردد؛ «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُواْ وَاتَّقَواْ لَفَتَحْنَا عَلَیْهِم بَرَکَاتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَالأَرْضِ وَلَکِن کَذَّبُواْ فَأَخَذْنَاهُم بِمَا کَانُواْ یَکْسِبُونَ» [اعراف: ۹۶] (اگر اهل آبادی‏ها ایمان آورده و از گناهان پروا کنند حتما برایشان برکت‏هایی از آسمان و زمین می گشائیم ولی تکذیب کردند و ما به سبب اعمالشان گرفتارشان کردیم.)
پس ای برادر و خواهر مسلمان! بیاید تا با ایمان و تقوای راستین راه مصلحان و بندگان نیک خدا را در پیش بگیریم و با بیرون کشیدن خود از منجلات شرک و کفر و فسق و فجور، رو به درگاه احدیت نمائیم و از صمیم قلب از کردار ناشایست خویش توبه کرده و با تمسک جستن به قوانین الهی خواستار رحمت او باشیم تا ما را از رسوایی و هلاکت مصون دارد.

نویسنده: الف. سالاری فر
منبع: سنی آنلاین